HER FORTEL HAN OM KVANNETJØRNI: Oppmøtet plar vera imponerande når Årdal Gålag tromlar i hop eit arrangement. Attåt dei tre radene her, var det endå to stuttare bordrader til, fylte med frammøtte, til høgre i salen. Publikum fekk høyra spanande historier, og nyta mange fagre utsyn frå det rike biletgalleriet som sogelaget i Årdal har. (Foto: Snorre Sandemose)

Jon Einemo tok Årdal gålag med på ei reise til stølane i fire dalføre i Årdal

Gamle stølar er som reine pilgrimsmåla for Årdal gålag, og etter å ha høyrd Einemo fortelja, er det ikkje vanskeleg å forstå denne fascinasjonen.

Snorre Sandemose
4. feb. 2018 - 06:00

Årdal: Når Årdal gålag går ut på tur, plar dei ha med seg kjentfolk eller historikarar på turane, som fortel om kulturlandskapet der dei går.

MED LYSBILETE OG LASER: Føredragshaldar Jon Einemo snakka medan Jonny Asperheim frå sogelaget i Årdal bladde fram dei høvelege bileta. Einemo hadde ein laserpenn til å hjelpa seg åt med han fortalde. Bilde: Snorre Sandemose

Men då dei arrangerte stølskvelden sin i januar, gjekk dei ingen stad. I staden kom lærdølen Jon Einemo til dei, på Bakeriet i Øvre Årdal.

HADDE SAMKØYRT ALT MED FØREDRAGSHALDAREN: Jonny Asperheim frå Årdal sogelag fylgjer med i føredraget, og blar om bileta etter kvart som Einemo byrjar å snakka om nye stølar. Bileta klaffa heile tida med gongen i føredraget, og bidrog til å ta folk med høgt til fjells vide ikring Årdal. Bilde: Snorre Sandemose

Einemo har vore lærar i Årdal i 18 år, og dei åra budde han i bygda. Han har opparbeidd seg store kunnskapar om stølane i Årdal.

Han tok dei frammøtte med på ei reise til stølane i Rausdalen, Utladalen, Fardalen og Moadalen/Tyadalen.

Det var stølsliv frå fire forskjellige dalføre han tok føre seg. I alt er det meir enn 30 gamle stølar i desse dalføra.

Midtveges i februar kjem oppfylgjar-arrangementet. Då skal Einemo snakka om stølane i Nundalen, Seimsdalen, Ofredalen, Vikadalen og Eldegard.

Det arrangementet vert halde på Klingenberg hotell på Årdalstangen.

SEL I FARDALEN: Her ser me Aorasete, eit av sela i Fardalen. I motsetnad til i Lærdal, er mange av sela i Årdal reiste i brattlendt terreng. Dermed fekk bøndene høve til å byggja ein kjellar under selet. Her mjølka dei kyr og geiter dei gongene regnet ausa ned. Den delen av selet (bygget til venstre) som er sjølve bustaden, «innselet», er i lafta tømmer. «Skotet», den delen av bygget som var arbeidsrom, er sett opp med reisverk. Det var vanleg.

Mange spennande historier knytte til stølane

Brorparten av dei lengre turane gålaget legg ut på kvart år, går til gamle, nedlagte stølar, og husmannsplassar.

FLESKENÅSDALEN: Dette selet er i Fleskenåsdalen , i Utladalen. Einemo fortalde at «Fleskedalen» som mange seier, er feil. Alle dei som støla her sa Fleskenåsdalen. Ordet «flesk» er biletleg (metaforisk) for rikdom. Det fortel om eit innbringande landskap, ikkje minst med tanke på den rike reinjakta som var her. Bilde: Tomas Hæreid samling.

Etter kvart som Jonny Asperheim frå sogelaget bladde om frå bilete til bilete, fortalde Einemo segner og historier frå livet på dei ulike stølane me såg, og han kom inn på namnegransking òg.

Ein gong fortalde han om korleis folket levde i eit fellesskap med overnaturlege skapnader oppe på stølane.

To av dei gamle merkedagane på primstaven vår, som me framleis har i bruk, er jonsok og olsok. Einemo fortalde om den no utgåtte merkedagen barsok, på byrjinga av hausten.

– Då skulle dei underjordiske flytta inn i sela og bu der om vinteren. Ein sette fram mat til dei og takka for opphaldet det året, før ein førte buskapen ned frå fjellet. Det måtte vera noko skapleg ein sette fram til dei, gjorde du ikkje det, skulle du ha takk!

HJELLLEDALEN, UTLADALEN: Opp fra garden Hjelle går Hjelledalen i Utladalen. Jonny Asperheim tykkjer det er framifrå korleis folk har vøla og rusta opp sela både i heimre og fremre Hjelledalen. Bilde: Jonny Asperheim

Når stølsfolket sette ut maten, såg dei at han vart borte ganske raskt. So fekk dei underjordiske flytta inn i selet når bøndene fór heim til gards att.

I verste fall, om ein ikkje sette fram god nok mat, laut ein vera att i fjellet når vinteren kom.

Han fortalde om levt liv til fjells på fengslande vis

Einemo fortalde fleire soger knytte til dei ulike stølane. Somme av dei omhandla årdølene sine tette band til bjørnen før i tida.

MINNE FRÅ BARNDOMEN: Då Einemo snakka om dette selet i Fardalen, fortalde Jonny Asperheim ei lita historie òg. Då han var gutunge og skulen hadde skidagar i slutten av februar, var snøen so høg at elevane kunne gå rett opp på blikktaket. So la dei seg til på det varme taket og drakk brus og sola seg. Bilde: Jonny Asperheim

Omkring år 1900 var Årdal eit av dei områda i landet med mest bjørn.

Einemo fortalde om ei bondekone som tykte at mannen hennar hadde vorte til bjørn. Det var ein gong det hadde kome ein framfus bjørn luskande til tuns, medan mannen hennar var borte i skogen.

Einemo synte òg til tankevekkjande døme på levt liv på stølane. I eit av sela i Lærdal var det ein gamal stein i skotet. Skotet er den delen av selet som folket ikkje søv i. I Lærdal ver det her kyrne som var på sommarbeite vart mjølka om det var uvêr ute. For at kua ikkje skulle uroa seg, fekk ho sleika litt på ein saltstein medan budeiene mjølka.